گشت و گذار در ایران باستان
بعضی‌ها می‌گویند اولین باری که موزه ایران باستان را دیدیم، ناخودآگاه به یاد کتاب‌های درس تاریخ در دوران ابتدایی و راهنمایی افتادیم. دلیلش ساده است. شما در این کتاب‌ها تصاویر سردیس‌ها و تندیس‌هایی را از سربازان هخامنشی ایران می‌بینید که براساس آثار موجود در موزه ایران باستان نقاشی شده است. این موزه پلی است میان گذشته و حال. اگر چندی است فرهنگ و قدمت ایران را زیر لایه‌هایی از فرهنگ‌های تازه و نوپدید به فراموشی سپرده‌اید، دیدار از این موزه همه‌چیز را به یادتان می‌آورد و گذشتگان ایران زمین را به شما می‌شناساند.
وقتی از میدان امام‌خمینی به سمت غرب بروید، بعد از پشت‌سر گذاشتن سردر زیبای باغ ملی، به خیابان سی‌تیر می‌رسید. در ابتدای این خیابان، معماری زیبای موزه ایران باستان – اولین موزه ایران – در برابر شما جلوه‌گری می‌کند. این موزه در ۶ ماهه دوم سال از ساعت ۹ تا ۱۷ دایر است.
ساختمان موزه
ساخت موزه ایران باستان در اردیبهشت سال ۱۳۱۳ به دستور رضاشاه و توسط معمار مشهور فرانسوی، آندره گدار، شروع شد و در ۱۳۱۶ به اتمام رسید.
ساختمان موزه ایران باستان برای خودش یک موزه است. طرح و نقشه آن با موضوع و اشیای داخل آن ارتباط و هماهنگی جالبی دارد؛ مثلا نما و سردر ورودی آن به سبک ایوان کسری ساخته شده است. (ایوان کسری همان کاخ مشهور شهر تیسفون، پایتخت دولت ساسانی است) رنگ آجرهای نمای موزه سرخ تیره است که نمایانگر معماری عصر ساسانی است.
داخل موزه چه خبر است؟
آثار موجود در این موزه به ۲ بخش کلی تقسیم می‌شود؛ ایران پیش از اسلام و ایران پس از اسلام. البته کاوش‌های باستان شناختی موجب شده این موزه طی چند مرحله، گسترده شود. مثلا در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۰، علاوه بر تعویض ویترین‌ها و نوسازی سیستم‌های گرمایشی و برقی موزه، واحدهایی با عنوان انبار و گنجینه نیز به آن اضافه شد. همچنین در سال ۱۳۷۵، آثار دوره اسلامی رسما از موزه ایران باستان به ساختمان مجاور آن که در سال ۱۳۳۷ ساخته شده بود، منتقل شد.
آنچه در این موزه خواهید دید شامل مجموعه پیش از تاریخ، دوره اسلامی، مهر و سکه، مجموعه تاریخی و لرستان، کتابخانه و مرکز اسناد است.
قدیمی‌ترین دست ساخته‌های بخش پارینه سنگی که از سنگ کوارتز ساخته شده‌اند، مربوط به حوزه رودخانه کشف رود در شرق مشهد هستند که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. از دیگر مجموعه‌های قدیمی این بخش، آثار مربوط به استان گیلان و حوالی مهاباد است که قدمتی حدود ۷۰۰ تا ۲۰۰ هزار سال دارند. از دوره‌های پارینه سنگی میانی و جدید نیز آثار جالب توجهی به چشم می‌خورد که قدمتشان بین ۲۰۰ هزار تا ۱۲ هزار سال است.
بقایای یک دندان ۲۰ هزار ساله
از دوره پارینه سنگی میانه که همزمان با حضور انسان نئاندرتال در ایران است، ابزارهای ساخته‌شده از سنگ آتش‌زنه و بقایای سنگواره جانوران مربوط به غارهای منطقه زاگرس و فلات مرکزی ایران – از جمله غارهای بیستون و خرم‌آباد – به نمایش در آمده است.
در دوره پارینه سنگی جدید که مصادف با گسترش انسان هوشمند امروزین در ایران است، ساخت تیغه ابزار رواج یافت. قدیمی‌ترین بقایای انسان کشف‌شده در ایران در این بخش دیده می‌شود که به «دندان وزمه» مشهور است. این دندان کهن‌ترین بقایای سنگواره انسان در ایران است که به طور مستقیم تاریخ‌گذاری و در غاری به نام وزمه نزدیک کرمانشاه کشف شده است. این دندان آسیای کوچک که مربوط به کودکی ۹ ساله است، به روش طیف‌سنجی گاما، سال‌یابی شده که تاریخی بین ۲۰ تا ۲۵ هزار سال پیش را نشان می‌دهد.
ابزارهای انسان غارنشین
در دوره پارینه سنگی جدید، ساخت ابزارهای استخوانی و استفاده از تزیینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و گل اُخرا نیز در ایران متداول شد. از مکان‌های مهم این دوره، غار «یافته» (لرستان) است که نمونه‌هایی از اشیای آن در سالن موزه به نمایش در آمده است. از دوره بعدی (فراپارینه سنگی) که مشخصه‌های آن ابداع ابزارهای ترکیبی، کاربرد سنگ ساب و ذخیره‌سازی مواد خوراکی است، نمونه‌هایی از غار «علی تَپه» (مازندران)، غار «شَلم» (ایلام) و چند مکان دیگر به نمایش گذاشته شده است.
از دوره نوسنگی و روستانشینی آثاری مانند قدیمی‌ترین خشت ایران از تپه گنج دره، قدیمی‌ترین پیکرک‌های گلی انسان و حیوان از تپه سراب و ابزارهای سنگی به نمایش درآمده است. شوش(خوزستان)، اسماعیل آباد و چشمه‌علی (تهران) و تل باکون (فارس) از مکان‌های بسیار مهم در دوره «مس و سنگ» در ایران هستند که نمونه‌هایی از سفالینه‌های منقوش آنها در موزه دیده می‌شود. از نقش‌های مورد توجه در این دوره می‌توان به نقش ساده شده بزکوهی اشاره کرد که در سطح ظروف سفالین دیده می‌شوند.
به طور کلی، ظروف سفالی قرمز به دست آمده از چشمه‌علی و اسماعیل‌آباد، جزو اولین و قدیمی‌ترین آثاری است که بازدیدکنندگان موزه ایران باستان با آن مواجه می‌شوند و قدمت آنها متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد است.
ظروف و اشیای نقش‌دار
فکر نکنید فقط انسان‌های امروزی باسلیقه هستند. آثار به دست آمده از هزاران سال پیش نشان می‌دهد که انسان‌های آن دوران برای ظروف و اشیای خود از نقوش و تزیینات جالبی استفاده می‌کردند. بخشی از این نمونه‌ها را می‌توانید در موزه ایران باستان مشاهده کنید.
ظروف سنگی جیرفت و شهداد با نقوش متنوع، مانند نبرد انسان با جانوران اساطیری و نقش‌های هندسی، جانوری و گیاهی، از نمونه‌های شاخص این ظروف‌اند که در ویترین‌ها به نمایش درآمده‌اند.
ظروف، ادوات جنگی، اشیای تزیینی، پیکرک‌های انسانی و جانوری از جمله اشیای فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن هستند که در سالن موزه به نمایش درآمده‌اند. همچنین سفال خاکستری با سطح صیقلی و داغدار و ظروف با لوله‌های ناودانی، با فرم‌های جانوری و انسانی و… از دیگر اشیای چشمگیر موزه است.
