پایتخت که امروز ۲۲ منطقه و ۳۷۶ محله دارد در عهد قاجار با پنج منطقه همه روزهای تلخ و شیرین تاریخ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایران را در قلب خود به ثبت رسانده است.
نام محله های تهران قدیم هنوز که هنوز است خاطرات اهالی ساکن در آنها را زنده می کند؛ کسانی که کودکی شان را در کوچه پس کوچه های ارگ، بازار، سنگلج، عودلاجان و چال میدان به دست تاریخ پایتخت سپردند و تا تهران، تهران است نامش با این محله ها گره خورده است.
به گزارش ایرنا نشست «توسعه و تحول محله های تهران در عصر قاجار» عنوان برنامه ای بود که عصر شنبه ۱۴ مهر به مناسبت روز تهران در خانه «وارطان» برگزار شد.
خانه وارطان که با عنوان خانه گفتمان شهر و معماری نیز شناخته می شود در خیابان طالقانی غربی نزدیک میدان فلسطین واقع شده است.
۱۴ مهر ۱۲۸۶ خورشیدی متمم قانون اساسی مشروطیت به تصویب مجلس شورای ملی رسید که در اصل ۴ آن تهران به عنوان پایتخت ایران رسمیت قانونی پیدا کرد و بر این اساس، شورای اسلامی شهر تهران نیز این روز را به عنوان «روز تهران» نامگذاری کرد.
عکس خانه های قجری
داود قهردار یکی از عکاسان و مستندسازان در ابتدای این نشست تصاویری از خانه های قدیمی دوران قاجار و پهلوی اول را به تصویر کشید؛ خانه هایی که نقش های آنها رنگ و رو رفته بود اما اصالت و انرژی سازندگانشان را روایت می کردند و نقاشی های رنگ روغن کمال الملک را در ذهن متبادر می ساختند.
محل این نشست نیز در خانه ای تاریخی انتخاب شده بود؛ خانه ای که زمانی به دست «هوانسیان» معمار ایرانی ارمنی‌تبار بنا شد و این روزها به نام شاعر ارمنی ‘وارطان سالاخانیان’ شناخته می شود؛ البته این روزها این خانه که در زمان پهلوی اول به سبک معماری آلمانی ساخته شده کاربری گالری و آتلیه دارد.
در ادامه این نشست حمیدرضا حسینی تاریخ نگار و پژوهشگر تاریخ معاصر و تاریخ تهران سرنوشت محله های شهر تهران را از سال ۱۲۶۹ هجری قمری تا پایان دوره ناصری روایت کرد.
وی در ادامه به ساختار شهری تهران در قالب حصار صفوی اطراف این شهر اشاره و همچنین از تشکیل پنج محله معروف ارگ، بازار، عودلاجان، سنگلج و چال میدان نام برد، قدم در خانه مستوفی الممالک گذاشت و قصه آب فراوان عودلاجان و بی آبی محله شترداران را تعریف کرد.
به گفته این پژوهشگر، جمعیت تهرانِ نوبنیاد ابتدای دوره قاجار با ۱۵۵ هزار و ۷۰۰ نفر به بیش از ۳۰۰ هزار نفر در پایان دوره ناصری و شکل گیری محله دولت می رسد و بازار به کریدور ارتباطی پنج محله و تاثیرگذارترین منطقه شهر تبدیل می شود.
حسینی افزود: بازار در دوران جنبش مشروطه به سبب حضور سفارت انگلیس به محور تحرکات، اعتصاب ها، سخنرانی ها و حرکت های مردمی تبدیل شد.
«ارگ که محل سکونت پادشاه قاجار و خدم و حشم وی محسوب می شد با کم اقبالی مردم مواجه بود تاآنجا که باوجود آنکه جمعیت ۲۳.۴ درصدی تهران در عودلاجان، ۲۳ درصدی در سنگلج، ۲۳ درصدی در چال میدان و ۳۲.۵ درصدی در محله بازار ساکن بودند ولی فقط ۱.۹ درصد مردم حاضر به سکونت در منطقه شاه نشین (ارگ) شدند»؛ این را هم حسینی بیان کرد.
این تهران شناس گفت: منطقه ارگ به عنوان محل شاه نشین و دیوانسالاری شهر بود که دارالفنون، خزانه و بناهایی از این دست را شامل می شد.
وی همچنین تشریح کرد: ۶۸۵ دکان، یکهزار و ۵۲۴ خانه، ۱۷ تکیه، سه امامزاده، شش مدرسه، ۲۹ مسجد در محله های مسکونی، ۱۷ کاروانسرا، سه تیمچه و پنج مسجد کوچک و بزرگ در بخش تجاری بازار وجود داشت.
حسینی با بیان اینکه در محله عودلاجان نیز دو هزار و ۶۱۹ خانه، ۳۴ مسجد، ۱۲ تکیه، چهار مدرسه، ۵۳ حمام، ۳۳ طویله خارج از خانه و ۳۳ آب انبار وجود داشت و با اشاره به اینکه در این محله علاوه بر یهودیان، ارمنی ها نیز زندگی می کردند اظهارداشت: در سنگلج ۶۹۵ خانه، ۵۵۳ دکان، ۲۱ مسجد، ۱۲ تکیه، ۳۳ حمام، ۵۲ طویله و ۱۹ آب انبار موجود بود.
به گفته وی در محله چال میدان ۸۰۲ خانه، ۱۶حمام، ۱۴ طویله و چهار مکتب خانه گزارش شده است.
این پژوهشگر گفت: تهران از همان دوران شاهد مهاجرت مردم از نقاط مختلف کشور بود، همین افزایش روزافزون جمعیت هم موجب شد تمام ظرفیت های منطقه حصار صفوی که نخستین محدوده شهری پایتخت به شمار می رفت بسرعت تکمیل شود و محله های تابع شکل گیرد.
این تهران شناس در ادامه از همه محله های قدیمی سخن گفت، از بدنامی چال میدان در دوران قاجار تا ضرب المثل های کنونی؛ محله ای که به گفته حسینی اقشار کم برخوردار و «نوکران سطح پایین دولت» در آنجا زندگی می کردند.
این تهران شناس در ادامه با بیان اینکه تهران دوران جدیدی را با شکل گیری محله دولت تجربه کرد افزود: از این زمان سفارتخانه ها به محله دولت انتقال یافتند و اعیان و اشراف نیز باوجود برخورداری از خانه های بزرگ در حصار صفوی در محله های قدیمی، خرید خانه باغ های بزرگ را شروع کردند و از همان دوران محله دولت شکل باغ شهرهای کنونی به خود یافت.
به گفته وی، از باغ های این دوره تنها باغ های سفارت های انگلیس و روسیه باقی مانده اند.
تهران که در عهد قاجار در شلوغ ترین زمانش حدود ۳۰۰ هزار نفر جمعیت داشت اینک درحالی جمعیت حدود ۱۴ میلیونی را در دل خود جای داده که بسیاری از این خانه های قدیمی و تاریخی به میعادگاه گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است؛ پایتختی که باوجود همه مشکلات از جمله ترافیک، شلوغی و آلودگی هوا و صوت، زیبایی های بسیاری دارد و روایتگر شرح حال و نحوه زندگی پیشینیان ماست.
منبع: ایرنا
